«Сыр – Алаштың анасы» деп, Алаштың астанасы болған Ақмешіттің анықтамасын айтып жүрміз. Десек те, Қызылорда астана болған 1925-1929 жылдар аралығындағы тарих әлі де толық зерттелмеген. Жыл сайын түрлі тың мәліметтер жинақталуда. Өңір тарихына жанашырлықпен қарап жүрген ғалым Асхат Қожагелдіұлы көптен бері Қызылорданың астана болған уақытының нақты зерттеліп, Сырдың бас қаласының Алаш үшін маңызының ерек екеніне тарихи баға берілу керегін айтып жүр. Сәті түсіп, ғалыммен әңгімелескен едік.
Нұрболат Нұржаубай
– Асхат Қожагелдіұлы, Алаш мұрасын зерттеуде Қызылорданың маңызы толық зерттелді ме?
– Белгілі жазушы, драматург Әнес Сарайдың «Торғай – Алаштың табаны, Жымпиты – жұлыны, Семей – өзегі» деген сөзі бар. Мен осы қатарға «Қызылорда – Алаштың жүрегі» деп қосар едім. Неге дейсіз бе? Өйткені, Қызылорда астана болғанда ұлтымыздың тарихындағы маңызды шешімдер қабылданды. Жүрегі дегенде өзіңіз де бағамдап отырған боларсыз. Ұлтымыздың ұлық атауын осында қайтардық. Автономияны да осында құрдық. Қазақтың санасына сілкініс берген қанша әдебиеттер осында шықты. Ұлт театры да осында ашылды. Ал қазақтың өзі салған жалғыз қаласы, жай ғана қала емес, астанасы екенін айтсақ, оның да әжептәуір салмақ беріп тұрғанын ұмытпау керек.
Біздің өңірде сол уақытта мемлекеттік баспахана жұмыс істеді. Мен осы кезде Қызылордада 1925-1932 жылдар аралығында Қызылордада жарық көрген кітаптарды іздестіріп жатырмын. Тіпті 1935 жылға дейін шыққан кітаптар бар. Мысалы, Сәкен Сейфуллиннің «Ауыл пионерлерінің ойыны мен өлеңдері», «В вагонах смерти Атамана Анненкова», «Тұрмыс толқынында», «Жер қазғандар», «Ұйым мен еңбек шарт – жалшылар қорғаны», «Экспресс» және «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» кітаптары шыққан. Бейімбет Майлиннің 15 кітабы осы Сыр топырағында басылған. Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл құралы» еңбектері жарыққа шықты. Сондай-ақ, Міржақып Дулатовтың, О.Бековтің, Жүсіпбек Аймауытовтың Қызылорда астана болғанда осында жарық көрген кітаптарымен танысып жатырмыз. Мұның барлығын онлайн кітапханадан алдық. Біздің өңірде жоқ кітаптар. Төте жазумен және латын қарпімен басылған. Көріп отырсыз ба, біз осындай жұмысты жалғастыра беруіміз керек. Биылғы жүзжылдықта әлі де дайын емес екеніміз көрініп қалды.
– Сырдағы Алаш қайраткерлерінің ізі… Олар мұнда қандай жағдайда өмір сүрді?
– Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнар Дулатова апамыздың естелігінде «Біздің өміріміздің ең жаймашуақ күндері Қызылордада өтті» деген жол бар. Қызылорда – Алаш қайраткерлерінің ең ұзақ жұмыс істеген жері. Мұнда Әлкей Марғұлан да, Қаныш Сәтпаев та келді. Тұңғыш инженер Мұхамеджан Тынышбаевтың да ізі қалды. «Сарқырама» каналы – сол кісінің туындысы. Қызылорда – 382 жылдық Қазақ хандығының тарихындағы халқымыздың өзі салған қала. Бұл туралы ғалымдар да айтып жүр. Сол кезеңдегі халық Алаш қайраткерлерінің идеясын түсінбеуі мүмкін. Олар – заманынан озып туған адамдар. Олардың идеясын тәуелсіз Қазақстанда жүріп, енді ұғынып жүр көбі. Егер де біз тек қана Алаш қайраткерлеріне арналған арнаулы музей ашсақ, Алаш қайраткерлерінің алдындағы парызымызды орындағандай болар едік.
– Өзіңізбен бірге Алаш қайраткерлерінің тұрған үйлерін араладық. Көбінің орнын да білмейміз, тек тұспалдап айтамыз. Көп ғимаратты сақтай алмай қалдық. Бұл шындық қой…
– Әрине. Біз түгендеп жатқан жоқпыз. Көп нәрсені қираттық. Сол арқылы тарихымыздың бір парағын жұлып тастап жатырмыз. Өкінішке қарай, таба алмай қалдық. Бірақ әлі де кеш емес. Сол орындарға ескерткіш тақталар қойсақ… Қазіргі таңда Алма Оразбаеваның тұрған үйінде белгі бар. Осы ұлылар мынадай жерде тұрған екен, осы жермен жүрген екен деген ой халықтың санасында қалыптасар еді. Теміржол вокзалымен дәуірлес «Қазақстан Темір жолы» ҰК» АҚ «Қызылорда магистралдық желі бөлімшесі» филиалы Қызылорда электрмен жабдықтау дистанциясы Қызылорда электрмен жабдықтау ауданының ғимаратының өзін 1925 жылы түсірілген видеодан танып, суретке түсіріп алдық. Ол да мемлекеттің қорғауына алыну керек. Осы тәрізді қорғауға алынбаған қанша нысан бар. Тіпті ескерткіш тақта қоюға жарамай жатырмыз, ал олар ұлтты аман алып қалу жолында басын бәйгеге тікті.
– Ең бастысы, қазақ орталық атқару комитетінің орны қазір…
– Иә, дүңгіршектер мен базарға айналған. Көне базар маңындағы Қорқыт ата ескерткіші, амфитеатр бар. Сол маңдағы дүңгіршектердің орнында сол тарихи ғимарат болған. Ол 1990 жылдары белгісіз себептермен бұзылып кетті. Бұзыларға дейін оның екінші қабатын қостырып, тұтастай жүйке аурулары ауруханасы қылды. Бұл кеңестік идеологияның қарқыны. Қазақ атауын қайтарған ғимаратымызды, кешіріңіздер, жындыхана қылды. Бұл жерге де ескерткіш тақта қойылу керек. «Бұл жер – қазақ деген атауды қайтарған жер» деген сөздің өзі еңсеңді тіктеп, туған жеріңнің қадірін арттырып, қасиетін сездіреді. Бәлкім, сол жағалаудағы осы ғимараттың көшірмесін дәл өзінің орнында салу керек пе еді?! Сонда санада жаңғыру қалыптасар еді… Қазір сол жағалаудағы ғимаратқа барған адам «Бұл қандай ғимарат» деп ойланары кәдік. Ал мына жерде тұрса айтпаса да түсінер еді, сол тарих санаға сілкініс беріп тұрар ма еді?!
Ал өз орнына қойғанда бір үлкен кешен болар еді. Арғы жағында әскери казарма тұр, мына жағында қазақ мемлекеттік баспасы тұр, ортасында қазақ атқару комитетінің ғимараты бар, бері қарай шіркеу, «Айтбай» мешіті, монша ғимараты… Мұның барлығы сол кездегі қаланың бір көрінісі болып қалыптасып тұра берер еді ғой…
Қазіргі қолда бар тарихи ғимараттарды түгендеуіміз керек. Олардың барлығы бұзылса, біздің қолымызда ешнәрсе де қалмайтыны шындық. Осы кезге дейін жоғалтқанымыздан сабақ алып, бар нәрсені алып қалу керек. Бұл ретте Қызылжардан үлгі алуымыз керек. Көненің көзіндей қанша дүниені аман алып қалған.
– Уақыт тауып, сұқбаттасқаныңыз үшін алғыс білдіреміз.
Әңгімелескен Дәулет Қырдан