Зауыттан шыққанына жиырма жылдан асып кеткен гәзелдің май-суын қарап, бақшаға қамдана бастадық. Басшымыз Жәнібек аға көліктің сыр берген тұсының біразын қалыпқа келтіріп, кеттік деген сөзін естігенде балалар жағы шу ете қалды. Көз алдыма «Менің атым – Қожа» көркем фильміндегі қой қырқын мен шөп шабуға таласқан балалардың көрінісі келді. Сол жерде «Сарыжайлауды» қосып кеп жібергенде, кәдімгі фильмге айналып кетердей еді…

Жоғары сыныпқа енді ғана көшкен Қайсар үлкен қақпаны жүгіре ашып, көлікті шығарды да, біз топ етіп, кабинаға еніп кеттік. Пысықтары «вип» орын саналатын кабинаға, кейінгілері бортқа секіріп мінді. Осылайша қала іргесіндегі Абай ауылынан отыз шақырымдай жердегі бақшаға тура тартқанбыз.

Жол қысқарсын дегендей баста әңгіме ауанын әр саққа бұрып әкетіп, бақша тақырыбына тура түскенде бес-алты жылдан бері бақша егумен айналысып келе жатқан Жәнібек Кенжеғұлов тұп-тура ғылым докторларынан кем емес екенін танытқандай.

– Бақша егу үшін жерді ауыстырып отырасың. Биыл еккен жерге келер жылы бармаймыз. Мол өнім алғың келсе, солай жаңадан қора салып, жерді ашып еңбектенесің. Әйтпесе, еңбегің ақталмайды. Ерте көктемде келіп, жерді дайындап, судың арнасын реттеп, маңдай теріңді төгесің. Қазір тірліктің саябырсып, өнімнің азайған шағы, – деді ол.

Ойлы-қырлы жер қойсын ба, ауылдан шыға берісте көліктің ремен кергіші істен шығып, мұнда да біраз аялдағанымыз анық. Дереу қажет кілттерді қалтадан суырып шығып, өзі жөндеп алды. Мұндайда тірлік істейтін адамның бесаспап болғаны ләзім екенін аңғардық.

– Жер-Анадан несібемді терем десең, көліктің де тілін білген жөн. Жаяу бармайсың, арқаланып барып, дорбаланып қайтасың. Жер шалғай деп қарап отырмайсың, – деді кілтті орнына қойып жатып.

Абай ауылынан асып өтіп, үлкен егістік алқаптың ішіне ендік. Мұнда да жайқалған күріш, жап-жасыл жоңышқа… Қазақтың жерінің үстіндегі иен байлық. Құм төбелерден асып өтіп, тағы біраз шақырымды бағындырғанда барып алыстан вагонның сұлбасы көрінді. Ала жаздай ата-анасымен бірге егіс басында еңбектенген Қайсардың жүзі арайланып, жымия қарады:

– Анау вагон тұрған жер. Алыс па екен? – деді.

Айналасы бес гектарға жақын алқап жайнап тұр. Қауын-қарбыздың түйнектері пәлектің астына сыймай, әр жерден байқалады. Негізінен шілде айы мен тамыздың басында мұндағы жұмыс қызатын көрінеді. Күн сайын көлік толып, газелдің белі майысып қайтады. Ал қазір өнімді аптасына бір мәрте жинайды. Тамшылатып суару әдісін қолданып, жерді кленкамен жауып, егілгенін алқапты кесіп өткен жиналмалы құбырдан байқадым. Тиімділігі жоғары екенін жеткізді.

– Жерге дәнді тастағаннан кейін екі құлақ болып шығамын дегенше арыққа суды толтырып суарамыз. Сосын бір отаймыз да, тамшылатып суаратын құбырды жалғап, бекітеміз. Бұрын суарған сайын отайтынбыз. Қазір отақ та шықпайды, суды да көп қажет етпейді. Жан-жақты пайдасы бар, – дейді Жәнібек Кенжеғұлов.

Енді бізді бақша басындағы бір күн күтіп тұр. Тірліктің қамытын кигелі еңбектен қашып көргеніміз жоқ. Тамыз болса да, аптығын баса алмай тұрған ыстық шекені тесіп барады. Сонда да қолға қолғапты киіп, алқапты бір-бір бөліктен бөліп алдық. Мұндағы міндетіміз – піскен қауындарды жолдың жиегіне жинау. Кейін көлікке артып аламыз. «Бақсақ, бақа екен» демекші, әр жерде үңірейіп, тесілген қауын-қарбызды көрдік. Сұраулы жүзімді аңғарса керек. Жәнібек аға:

– Егін еккен адам біледі. Жерге дәнді тастағаннан бастап, осы күнге дейін ит-құспен арпалысып бітесің. Сауысқандар мен шағалдар дамыл бермей жатыр. Бізбен жарысып жейді. Ал дәнің екі құлақ болып шыға сала қоян қоймады. Әйтеуір, олардан қалғаны несібемізге бұйырады, – деді бейнеттің бел ортасында жүргенін көрсетіп.

Қайсар әкенің ізін басып, бақшадағы піскен қауын-қарбыздарды ажыратып, үзіп берсе, Санжар, Айсұлтан, Ғазиз және Бақдәулет оларды тасып, жиекке шығарады. Балалар ойнап жүріп, жұмыс істейді. Бұл – олар үшін тәлімі мол еңбек сабағы.

– Біз өзіміз еңбекпен есейдік. Ол уақытта ауылда бақша егу мен шөп орудан басқа жұмыс көзі болмайтын. Сол өзіміз өткен өмір мектебі балаларға үлгі болсын деп ертіп алдым. Телефон ұстап, компьютер қарап, қалаға қыдырып үлгереді. Бастысы, жазғы демалыстағы күндері бізге де, оларға да тиімді болғаны дұрыс, – деді еңбеккер.

Балалардың ешбірі бөтен емес. Әулеттің балалары. Бірі ағасының, бірі інісінің баласы. Олар ала жаздай еңбек етіп, қолғабыс етеді. Күз келгенде әрқайсысына қомақты сый бұйырады.

– Өткен жылы маған бір тай мінгізді. Сосын мектепке баратын киімдерімді әперді. Бақша басында аш-жалаңаш жүргеніміз жоқ. Тәтті-пәттінің бәріне тойып жүреміз. Қауын-қарбыз тағы бар, – дейді Санжар Сабыр.

Бақшада тер төккен әр балаға осындай сый-сыяпат бұйырды. Жәнібек Кенжеғұлов олардың ешқайсысын ренжітпей, еңбектерін бағалап жүр. Бұрындары тек бақшаға баратын балалар қазір шөп тасуға да қатысып жүр.

– Бақшадан бос кездері атамен бірге шөп басуға барамыз. Оған көмектесеміз. Біраз нәрсе үйрендік. Ал шөп басып болғанда оны көлікке артып, ауылға тасимыз, – дейді бойы да, ойы да өскен Санжар мен Қайсар.

Балалар ара-тұра дем алғанда осылай әңгіме-дүкен құрып алдық. Ауылдан әкелген салқын суды сіміріп тұрғанын көріп, өздерінің жағдайын жасағанын байқадық. Бір уақытта ұзын жолдың екі басына әр жерден үйілген қауын мен қарбыз көрінді. Кішкентай сары қауын, қара қауын, ала қарбыз, ақ қарбыз, әңгелек, әміре – түр-түрі бар.

– Енді мұны рет-ретімен көлікке тиейміз, – деді Жәнібек аға.

Газель оталды. Жолдың бір басынан бастап астына әуелі қара қауын қойылды. Оны да кесек тәрізді өріп, жып-жинақы қойып шығу – Қайсардың мойнындағы жүк. Көлік ойлы-қырлы жермен жүргенде қауын орнынан қозғалмауы керек. Оның үстіне сары қауын. Содан соң екінші бұрышқа қарбыз қойылады. Ал әміре мен әңгелек ең үстіне жиналады. Қайсарға қауынды бір-біріне лақтыру әдісімен Санжар, Айсұлтан, Ғазиз және Бағдәулет әпереді. Тіпті, әрбірі өзінің жұмысын меңгергені соншалық, бір қауын да, бір қарбыз да жарылмады. Балалармен бірге мен де бір септігімді тигізейін деп, қолыма қауынды ұстап алып, борттың үстіндегі Ғазизге лақтырдым. Ал ол болса, менің лақтырған екпініммен бірге борттың арғы басынан бір-ақ шықты. Бәріміз ду күлдік.

Қолына қауынды ұзынынан ұстап алған Ғазиз маған әдісін үйретті.

– Міне, былай лақтырасыз. Сосын орташа қарқынмен күш салыңыз. Сонда қағып алған адамға да, сізге де, арғы бастағы жинаушыға да оңай болады, – деді бесінші сыныптың оқушысы.

Қауын-қарбызды артып алған газель орнынан ыңырси қозғалды. Ал біз таңертең мұз арасына салынған суды салқын күйінше кешкі алтылар шамасында ішіп отырмыз. «Қалауын біліп, қар жаққан» еңбеккерлер суды күні бойы салқын ұстайтын әдісін де тауып алғанын қарашы. Қандай, ә?!

Қайтар жолда Жәнібек аға менің шаршағаныма қарап:

– Біздің жұмыс оңай ма екен? – деді.

Оңай емес екенін білеміз, сезінеміз. Екінші сыныптан бастап, бақшада өскен мен үшін бұл күн балалық шаққа саяхат тәрізді болды. Ол уақытта күнделікті тұрмысқа қажетті тұтынатын алдыңғы орындағы азық-түліктің бәрі аулада шығатын. Кейінгі уақытта қауынға құрт түсіп, көп ауылда қауын егілмей қалды. Осы уақытты тиімді пайдаланған оңтүстіктегілер қауын-қарбызын Қызылордаға ағыл-тегіл көл-көсір етіп жіберді. Одан қалды жергілікті алыпсатарлар да пайда табу мақсатында ауыл аралап қауын-қарбыз сататын болды. Әңгіме арасында еңбеккерден қауынның құртымен қалай күресіп жатқанын сұрадық.

– Қауын гүлдегеннен бастап бес күн сайын қауынның құртына қарсы дәріні шашып тұру керек. Әйтпесе, кейін бәрін құртады. Негізі бұрын бұл құрт жоқ еді. Сырттан көптеген қауын сорттарын кіргіземіз деп, осындай машақатқа тап болдық. Бұрын әр үйдің ауласында қауын егілетін. Қауынды сатып алу деген болмайтын еді, – деді ол.

Сонадайдан ауылдың төбесі көрініп, телефонда байланыс пайда бола бастағаннан қоңыраулар шырылдап келе бастады. Көбінің сұрайтыны «қауын әкеле жатсыңдар ма?» деген бір сұрақ. Отбасылық кәсіп болған соң, барлығы жұмыла көтерген жүктің жеңіл екені байқалды.

Есік алдына келіп көлік тоқтағаннан үйден отанасы Ботакөз Малдыбаева шығып, қарсы алды. Ол жеңіл көлікті газелдің артына тақағаны сол: балалар қауын-қарбызды келесі көлікке арта бастады. Осылайша олардың ендігі жұмысы ауыл аралап, қауын-қарбыз сату басталады.

Осы аралықта ауыл тұрғындары Ақылбек Сүлейменов пен Бауыржан Қуандық та келе қалды. Олар – тұрақты алушылар. Демде өздерінің қалаған қауын-қарбызын қолдарына ұстап, кетіп барады.

– Біз тұрақты алып тұрамыз. Қауынның дәмі керемет. Өзіміздің өнім. Алыстан арбалағанша, жақыннан дорбалаған дұрыс қой, – деді Ақылбек Сүлейменов.

Бір күнгі еңбек бригадасының ортасында жүріп, қайтуға бел байлаған маған балалар қызыға қарайды. «Рахат, сіз енді қайтасыз. Ал біздің жұмысымыз енді қызды» деді. Еңбекпен өскен бала не нәрсенің де қадірін біледі, азаматтық ұстанымы болады. Жігерлі, қайратты болатыны тағы бар. Балалық шағы теледидар алдында, жылы орында телефон шұқылап өтіп жатқан мыңдаған баланы ойладым. Олар қауынның сопақ, қарбыздың домалақ болатынын біле ме екен?!

Дәулет ҚЫРДАН